Powszechny i bezpłatny dostęp do artykułów naukowych i wyników prac badawczych stanowi realizację prawa obywateli i podatników do dostępu do wiedzy, która powstaje dzięki finansowaniu nauki ze środków publicznych. Główne korzyści modelu otwartego dostępu to m.in.: szybszy obieg cyfrowych treści naukowych (publikacje, dane badawcze), podnoszenie jakości badań (przeciwdziałanie plagiatom poprzez kontrolę ze strony środowiska naukowego), wspieranie popularyzacji nauki, efektywniejsze wydatkowanie środków publicznych.

Niniejszy raport dotyczy podsumowania działań związanych z wprowadzaniem w Polsce polityki otwartego dostępu do publikacji naukowych w latach 2015-2017. Potrzeba opracowania raportu wynika z dokumentu pt. Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce.

Najważniejsze elementy przedmiotowej analizy to: 1) przegląd działań w zakresie otwartego dostępu (OA) zrealizowanych w latach 2015-2017, 2) omówienie podstawowych problemów i barier, 3) rekomendacje przyszłych działań.

Podstawowe problemy i bariery rozwoju OA zidentyfikowane w raporcie to m.in.: 1) Brak krajowego repozytorium, w którym można deponować publikacje w otwartym dostępie. 2) Niska świadomość potrzeby działań na rzecz OA, w tym przyjmowania instytucjonalnych polityk otwartości przez jednostki naukowe i uczelnie (tylko ok. 20% respondentów ankiety MNiSW deklarowało, że ich instytucje posiadają polityki OA). 3) Brak instrumentów stabilnego finansowania OA w Polsce – zarówno jeśli chodzi o nowe projekty (inwestycje) jak i bieżące działania (utrzymanie repozytoriów, utrzymanie otwartych czasopism, działania informacyjne i edukacyjne). 4) Działania w zakresie OA w Polsce mają charakter oddolny i rozproszony. 5) Otwarty dostęp nie jest premiowany w ewaluacji jednostek naukowych ani w ocenie naukowców przez jednostkę macierzystą.

Rekomendowane działania to m.in.: 1) Stworzenie repozytorium krajowego – jako działanie priorytetowe. 2) Podjęcie decyzji w sprawie finansowania otwartego dostępu (uruchomienie przynajmniej inicjatyw pilotażowych). 3) Określenie priorytetów i harmonogramu realizacji działań w zakresie OA. 4) Analiza doświadczeń związanych z wykorzystaniem licencji Springer Open Choice i dążenie do większego uwzględniania otwartego dostępu w ramach Wirtualnej Biblioteki Nauki. 5) Podjęcie analizy nt. otwierania danych badawczych.

Polskie instytucje od kilkunastu lat uczestniczą w dyskusji nt. otwartego dostępu. Jednak tylko niektóre z nich wprowadzają konkretne rozwiązania w tym zakresie, ponieważ brakuje w Polsce rozwiązań systemowych (brak repozytorium krajowego, brak dedykowanych strumieni finansowych i zachęt premiujących OA w procesie oceny jednostek naukowych).

Jak pokazują wyniki badania ankietowego MNiSW oraz badania ankietowego RGIB, rozwiązania instytucjonalne i infrastrukturalne w zakresie OA w polskich jednostkach naukowych i uczelniach były w latach 2015-2017 wyjątkiem, a nie regułą. Można szacować, że mniej niż 20% jednostek naukowych i uczelni posiada pewną formę instytucjonalnej polityki OA. Tylko 14% respondentów ankiety MNiSW nt. OA zadeklarowało powołanie w danej instytucji pełnomocnika ds. OA. Poziom monitorowania publikacji w otartym dostępie przez instytucje zatrudniające naukowców publikujących recenzowane artykuły i monografie jest zdecydowanie niewystarczający (ponad 40% badanych deklaruje, że w ich instytucjach procentowy udział otwartych publikacji jest mniejszy niż 20%, natomiast 27% badanych nie posiadadanych na ten temat). Według danych sprawozdawczych przedstawianych w systemie PBN jesienią 2017 r. udział otwartych publikacji w stosunku do wszystkich publikacji naukowych w skali kraju wynosił w Polsce 18%. Dla porównania: według danych Szwajcarskiej Narodowej Fundacji Nauki (SNSF) z 2016 r. ok. 40% publikacji naukowych w Szwajcarii było dostępnych w OA6, w Wielkiej Brytanii poziom ten wynosił w 2017 roku 37%, natomiast po uwzględnieniu rocznego embarga wzrastał do 54%7, z kolei w Danii krajowy wskaźnik publikacji w OA wynosił w 2017 r. 23%8. W raporcie Science-Metrix Inc. do krajów UE28 o najniższym poziomie publikacji w OA zaliczono: Bułgarię, Polskę, Grecję, Republikę Czeską i Niemcy9.